Beyin hücrelerinin normal dışı bir aktivite göstermesi sonucu ortaya çıkan, vücuttaki istemsiz kasılmalara, tıp dilinde konvülsiyon, halk arasında da havale (nöbet) adı verilmektedir. Bu durum ateşin ani olarak yükselmesi ile olduğunda ateşli havale denilen bilinç kaybı, katılaşma ve istem dışı kasılmalar veya tam tersine çocuğun hareketsiz kalmasına yol açabilir. Ateşli havale genellikle 3 ay – 6 yaş arasındaki çocukların % 5‘inde görülür. Bunların yarısında bir kereden sonra havale görülmez, tekrarlamaz. Ateşli havaleye ailevi yatkınlık söz konusudur.
*Tipik bir havale sırasında çocuk bilincini (şuurunu) kaybeder, kol ve bacakları kasılır. Birkaç saniye sonra, kol ve bacaklarla yüzde ritmik kasılmalar olmaya başlar. Bir süre sonra da bütün belirtiler kaybolur ve çocuk yarım saat kadar süren uykuya dalabilir.
*Ateşin yüksekliği ile havale geçirme arasında her zaman bir ilişki yoktur. Yani bazılarında çok yüksek ateşte havale olmazken, bazı bebeklerde daha düşük ateşle bile havaleye rastlanabilir. Eskiden, havale geçiren çocuklarda mutlaka beyin hasarı kalacağı düşünülürken, bunun doğru olmadığı artık anlaşıldı. Önemli olan havalenin kendisi değil, havaleye neden olan hastalıktır. Ateşin nedeni olan hastalık iyi tedavi edilmediği taktirde hasar kalabilir. Ateşli havale çoğu kez kısa sürdüğünden beyin hasarına ve gelişim geriliğine neden olmaz.
*On beş dakikadan kısa süren, gün içinde yinelemeyen havale için “basit ateşli havale” deyimi kullanılır. Tekrarlayan ve uzun süren havale nöbetleri “kompleks ateşli havale” olarak adlandırılır. Basit ateşli havaleler iyi huyludur ve iz bırakmadan geçer. Epilepsiye (sara nöbetleri) dönüşme riski çok azdır, genellikle ilaç tedavisi gerekmez. Tekrarlayan basit ateşli havale geçiren çocuklarda epilepsi gelişme olasılığı %2'dir.
Ateşli havale, enfeksiyonların, özellikle üst solunum yolu enfeksiyonu, orta kulak iltihabı, ishal sırasında ve genellikle hastalığın ilk günlerinde ortaya çıkar.
Kompleks ateşli nöbetler 15 dakikadan uzun sürer, aynı gün içinde tekrarlar , vücudun bir tarafında daha fazla kasılma olur. Bu çocuklarda ileride sara hastalığı görülme sıklığı artarak %9‘u bulur. Bu tip kompleks nöbetlerde devamlı ilaç kullanılması gerekebilir.
Ateşli Havale geçiren çocuğa beyin filmi çekilmesi gerekir mi ?
Basit ateşli nöbetlerde, EEG ve beyin tomografisi veya EMAR (MR) çekilmesine gerek yoktur.
Ateşli havale geçiren çocuğu kim izlemelidir?
Basit ateşli nöbet geçiren çocukları aile hekimi ve çocuk hekimi izleyebilir. Tekrarlayan ve kompleks ateşli nöbetleri olan çocukları çocuk nörolojisi uzmanı görmelidir.
Ateşli nöbetler tekrarlar mı?
*Bir kere ateşli nöbet geçiren çocukta %25-50 oranında nöbetin tekrarlama riski vardır.
*Küçük yaşta başlayan nöbetlerde tekrar riski daha yüksektir.
*Ailede nöbet geçiren kişi varsa tekrar riski %50 artar.
*Nöbetlerin %50’si ilk 6 ay içinde tekrarlar.
*Bir nöbet ne kadar tekrarlarsa tekrarlama riski de o kadar artar.
*Ateşli havale uzun sürerse (15 dk'dan fazla) beyin hasarı ve epilepsi riski artar.
Ateş nedir? Ateş neden yükselir?
Ateş çeşitli enfeksiyon hastalıkları ile ilişkili olarak meydana gelebilir. Ateşin yüksek ya da hafif oluşu her zaman hastalığın ciddiyetiyle bağlantılı değildir. Basit bir viral enfeksiyonda yüksek ateş olabilirken, belirgin boğaz ya da idrar yolu iltihabında hafif ateş görülebilir. Başlatan faktör her ne olursa olsun ateş, vücudun savunma araçlarından birisidir. Mikroplar en iyi doğal vücut sıcaklığı olan 36.5–37.5 derecede ürerler. Bağışıklık sitemimiz bir enfeksiyon söz konusu olduğunda beyindeki vücut sıcaklığını düzenleyen merkezin ayarını değiştirerek ısıyı yükseltir. Böylece ideal üreme ortam sıcaklığından yoksun kalan mikroplar istedikleri gibi çoğalamazlar. Görüldüğü gibi hafif ateş aslında enfeksiyonla mücadelede başarıyı arttırmaktadır. Yüksek ateş ise istenmeyen bir durumdur. Yüksek vücut sıcaklığı gerekli müdahalelerle düşürülmelidir.
Eğer bir çocuğun makattan ölçülen ateşi 38 dereceden, koltuk altından ölçülen ateş 37.5 dereceden fazla ise, o çocukta yüksek ateşolduğunu kanıtlar.
Basit ateşli havale teşhisi konulması için ateş, menejit (beyin iltihabı) dışı bir nedenle yükselmiş olmalı, çocuk daha önce ateşsiz havale geçirmemiş olmalı, çocukta gelişimsel bir hastalık bulunmamalıdır. Bu nedenle doktor ateşli havale teşhisi koymadan önce bazı sorular sorarak (çocuğun doğumu, gelişimi, ailede benzer hastalığı bulunan var mı? şeklinde), fiziksel ve nörolojik muayene ve gerekirse bazı tetkikler yaparak altta yatan başka bir sorun olup olmadığını araştıracaktır.
Çocuğunuz havale geçirirken ne yapmalısınız?
Çocuğunuz gözlerini bir noktaya dikip sizinle iletişimini kaybeder, ağzı köpürür, vücudunda kasılmalar meydana gelirse ilk yapılacak şey paniğe kapılmamaktır.
Çocuğu güvende tutmak yapabileceğiniz en önemli yardımdır. Öncelikle sakin olun ve etraftaki diğer insanları da sakinleştirmeye çalışın.
Onu hemen bir yere yatırın, ayıltmaya çalışmayın, sağa sola koşup yalnız bırakmayın, yanında durun. Havale nöbeti anne ve babalar için korkutucu olabilir. Ancak bilmeniz gereken en önemli şey, havalenin çoğunlukla birkaç dakika sonra kendiliğinden geçeceğidir.
Eğer bebeğin ateşi yüksekse, çocuğun giysilerini çıkartmak, özellikle koltuk altlarına ve kasıklarına olmak üzere tüm vücudu ıslatılmış bezlerle silmek yararlıdır. Soğuk su damarlarda büzülmeye yol açarak ateşin düşmesini engeller. Bu nedenle ılık su ile vücudu silme veya banyo yapılmalıdır.
Havale geçiren bebekte ateşi düşürmek için kolonya, ispirto gibi alkollü maddeler kesinlikle kullanılmaz. Ayrıca ateş düşürmek için su dolu küvete sokmak da tehlikeli olabilir.
Çocuğun nöbet sırasında hareketlerine engel olmaya çalışmayın.
Nöbetin ne kadar sürdüğüne dikkat edin
Çocuk havale geçirirken genellikle bilincini kaybeder, yere düşer. Bu nedenle etrafa çarpıp zarar görmemesi için çocuğun etrafında kesici, sivri köşeli eşyalar varsa onları uzaklaştırın
Başının altına yastık, havlu yada çarşaf gibi yumuşak birşey yerleştirebilirsiniz
Çocuğu yavaşça bir yana doğru yatırarak kusmuğun nefes borusunu tıkamasını önleyin, böylece nefes yolları açık kalacaktır.
Nefes alması güçleşirse, alt çenesini hareket ettirmeye çalışarak nefes almasına yardımcı olun. Çoğu insan, havale geçiren kişinin dilini ısıracağını ya da yutacağını ve nefes yolunun kapanacağını düşünür. Dil ısırma olursa da çok önemli değildir. Bunu önlemek için ağzına parmak ya da kaşık gibi sert cisimleri sokmak tehlikeli olabilir. Eğer ağzı kendiliğinden açılmış ise bükülmüş bir kumaşı araya hafifçe sokabilirsiniz. Bu uygulamada amaç solunum yollarının açık olmasını sağlamaktır.
Yapay (suni) solunum yaptırmaya çalışmayın, hastanın solunumunun geri dönmemesi çok nadir bir durumdur. Genellikle havale bir kaç dakika içinde kendiliğinden duracaktır. Sabırla 2-5 dakika bekleyin (bu bekleyiş insana saatler geçiyor hissini verebilir).
Havale 5 dakikada durmazsa çocuk dizler karına çekilmiş durumda ve yan olarak yatarken, derece koyar gibi makattan rektal diazem (daha önce doktorunuzun belirlediği dozda) uygulanabilir. Bu ilaç nadir de olsa solunum durmasına yol açabileceğinden ilk yardım uygulamayı öğrenmeniz gerekmektedir.
Çocuğun solunumu durmuşsa suni solunum yapılmalıdır.
Eğer havale 3-5 dakikada durmuyorsa 112’ye haber vererek acil servisi olan en yakın hastaneye götürün.
Çocuğun ateşi varsa ne yapılmalıdır?
Öncelikle çocuğun üzerinde örtü varsa kaldırın, kalın giysilerini çıkarın.
Ateşi 37.5′un üzerindeyse doktorunuzun önerdiği miktarda parasetamol veya ibuprofen içeren şurup içirin.
Bulantı, kusma nedeniyle şurup içemiyorsa fitil de kullanabilirsiniz.
Ateş düşerken terleme ile sıvı kaybı meydana geldiğinden su vermeyi ihmal etmeyin.
Islak iç çamaşırlarını değiştirin.
Koltuk altı ateş 39.5′in üzerindeyse anlatılanlara ek olarak çocuğunuzu tamamen soyun, ıslak bir bezle alın, boyun, koltuk altları, bacak araları ve büklüm yerlerini sık sık silin. Bunu yaparken soğuk su, kolonya, sirke değil sadece ılık su kullanın. Yarım saat içinde ateş düşmezse en yakın sağlık kuruluşuna başvurun. Doktorunuz ateşin nedenine yönelik tedavi (antibiyotik vb) konusunda karar verecektir.
Havale anında hastanede çocuğunuza ne yapılıyor?
Hastanede çocuğunuzun solunum yolları aspiratör denilen aletle temizlenecek, oksijen solutulacaktır. Nöbeti devam ederse havale durdurucu ilaç (diazem fitil) verilirken, diğer yandan da serum takılacaktır. Havale bu şekilde de durmazsa doktor damar yolundan havale durdurucu ilaç verilmesini isteyebilir. Çocuğunuz bir süre gözlem altında tutularak gerekli incelemeler yapılacaktır. İlk kez ateşli havale geçiriyorsa kan ve idrar tetkikleri yapılabilir, fakat ateş kaynağı belli ise bu tetkikler bile yapılmayabilir. Ateşin nedeni saptandıktan sonra asıl nedene yönelik tedavi (antibiyotik vs) düzenlenecektir.
Koruyucu tedavi (havaleyi önleyici ilaç) ne zaman verilir?
Tekrarlayan ateşli havalelerde, eğer ailede havale geçiren kişi varsa, çok uzun süreli havale olmuşsa, kasılmalar vücudun tek tarafındaysa ve havale sonrası kas güçsüzlüğü veya felç olduysa o zaman ayrıntılı tetkikler yapılıp (EEG, gerekirse beyin görüntülemesi) koruyucu tedaviye geçilir. Kompleks ateşli havale geçiren çocuklara uzunca bir süre (2 yıl) havale önleyici ilaç kullanılması gerekebilir.
Doç. Dr. Aycan Ünalp
Çocuk Nöroloji Uzmanı